Dân tộc Dao Tiền
Vượt qua những cung đường bao quanh đá núi, chúng tôi đến với bản làng của đồng bào dân tộc Dao Tiền ở tỉnh Bắc Kạn, đây là nơi có hơn 80% dân dân là đồng bào dân tộc thiểu số. Đón chúng tôi là cụ Bàn Triều Vánh (sinh năm 1947) người dong dỏng, tóc bạc trắng, giọng nói sang sảng, ngân nga. Cụ Vánh là thầy cúng có tiếng đồng bào Dao Tiền ở đây, những năm trước, ông đã được mời đi lên tận tận Cao Bằng, Tuyên Quang làm lễ.
Những ngày giáp Tết, bản vùng cao sương sương đến tận khi trời lên đến tỉnh đầu. Gia đình ông Vân đã lấy củi, bắc nước từ 15/12 âm lịch, hôm nay, anh con trai đang bận rộn lo lắng, sửa lại cái hàng rào cho tươm tất. Nắng mùa đông hành hanh hao, nhảy nhóm theo chân phụ nữ Dao Tiền lên rừng tìm lá dong, bên hiên nhà, các bà, các mẹ tỉ nguy hiểm những đường cuối cùng cho bộ quần áo mới để chuẩn bị cho năm mới tươm tất, đẹp xinh.
Ông Bàn Triều Vánh - Người lưu giữ nhiều sách cổ của đồng bàn Dao Tiền
Không khí Tết tràn về bản làng từ ngày 25 âm lịch, nhà nhà bắt đầu thay phiên nhau thịt lợn. Những thanh niên khỏe mạnh thành từng tip nhỏ, chia nhau đi thịt lợn giúp bà con khắp bản. Nhẹ nhàng sau khi được làm sạch, sẽ chia thành nhiều phần khác nhau, phần để làm thịt ứng dụng, phần để làm sườn, phần cuối cùng treo gác bếp… Gia chủ cầu một chế độ biến món ăn ngon tất, dâng lên bàn thờ tổ tiên, sản chén rượm thơm, báo cáo tổ tiên hôm nay gia đình được con, mời các cụ cùng chung vui.
Có thịt lợn mới, đồng bào Dao Tiền bắt đầu gói bánh chưng, bánh chuối, bánh giò. Giò tự bó là món ăn rất riêng của đồng bào nơi đây. Sau khi thịt lợn, những người phụ nữ chắc chắn sẽ cắt ra miếng ba chỉ ngon nhất, cắt thật đẹp. Sản xuất kỹ thuật, thêm hành động, mùi hôi và sử dụng lại gói lá dong. Những chiếc giò giò căng thẳng được cho vào nội sôi kỹ, khi đã chín thì ép bằng cây vầu, sau đó đưa treo lên cho mỡ vuốt ra hết. Khi ăn, giò có mùi thơm của lá dong, vị ngậy của thịt mới, thanh mát của rau, tất cả hòa quyện tạo nên hương vị đặc biệt của bữa ăn bữa ăn.
Vào những ngày cuối năm cũ, không khí Xuân mới đã bước vào từng ngôi nhà, gia đình nào cũng rôm rả nói cười, sẵn sàng chuẩn bị đón Tết. Các cụ ông, cụ cắt giấy đỏ thành những tiên nhỏ bằng bàn tay, kỹ thuật phong cách trang trí khắp nhà. Người Dao Tiền quan niệm rằng, màu đỏ là màu của may mắn, tài lộc, thịnh vượng. Năm mới Tết đến, không chỉ con người, các đồ vật, con vật nuôi cũng đều vui Xuân. Chính vì vậy, trước cửa nhà, bàn thờ, đồ dùng, xe cột, bồ nuôi thóc… đều được dán giấy đỏ trang trí. Đặc biệt hơn, chuồng gia súc, gia cầm không chỉ dán giấy đỏ mà còn được treo thêm một chiếc bánh có hình như bánh chưng, nếu là chuồng gà thì bên trong là thóc, ngô, nếu là chuồng lợn sẽ gói cám, còn chuồng trâu sẽ là bánh chuối…
Nhà cửa sạch đẹp, hoa đào đón Xuân, bày bàn thờ với hoa đào, bánh kẹo, bánh chưng, bánh chuối. Báo với tổ tiên rằng “Hôm nay là 30 Tết, mời tổ tiên về ăn Tết, tổng hợp con cháu”. Đúng thời điểm Giao thừa, gia chủ làm một bữa ăn thật tươm tất với bún ép tay, gà nhạt, bánh giò, thịt áp hồng tổ tiên năm mới.
Ông Bàn Tiến Minh - con trai ông Vân đang bột giấy đỏ chuẩn đón Tết
Thời gian giải quyết mới đến, người trong nhà Thám Quần bên bếp lửa hồng đượm, nhấp chén chè xanh, hưng phấn dành cho nhau lời chúc đẹp nhất. Câu chuyện đầu năm nói nhiều về những điều tốt đẹp sắp đến, người già yên tĩnh nghe sương rơi ngoài sân, mong ngóng tiếng gà gáy đầu tiên gọi đất trời thức giấc.
Câu 4h sáng, mỗi nhà đều trình bày trước bàn thờ một cái bàn nhỏ, bên trên đặt ống hương, một bát nước súng đường, một con dao và có thêm bó đuốc.
Chủ nhà sẽ bình hương, gọi tổ tiên về hỗ trợ đi ui những điều xấu. Sau khi khấn xong, người làm lễ sẽ đốt bó đuốc, ra khỏi nhà và đi về hướng đại lợi nhất trong năm mới, vừa đi vừa đuổi tà ma, đủi. Ngọn lửa ấm áp xua đi sương mù đêm đông, dẫn người chủ nhà đến những cành hoa mận trắng muốt, đón lộc về nhà. Hoa mận sau khi đưa về sẽ chia thành nhiều nhánh nhỏ, dâng lên bàn thờ, cắm trước cửa nhà, cài vào bồ thóc, chuồng gia giáp, gia cầm… Tất cả đều có lộc đầu năm mới. Cuối cùng, gia chủ sẽ thông báo lại với người đầu tiên rằng việc làm đã xong, cảm ơn các cụ đã phù hợp tiến trì, mong xuân mới cầu tài lộc, thịnh vượng, thóc đầy bồ, vật nuôi béo khỏe. Bát nước nhục ấm sẽ chia cho mọi người trong nhà, biểu tượng đón chào may mắn, ấm áp và xua đuổi những điều không vui.
Sớm mùng 1, cả nhà sẽ cùng tổng cuộc, thưởng thức bữa tiệc đón năm mới, dành thời gian cho những người thân trong nhà. Mùng 2 Tết, các gia đình có điều kiện sẽ chuẩn bị một mâm lễ đơn giản gồm thịt gà và thịt lợn, đón thầy về làm lễ cầu tài lộc cho cả năm thuận lợi dọc gió, phát tài, phát lộc. Lễ cầu tài lộc chỉ có thể thực hiện trước ngày 15 tháng 15, nếu làm muộn hơn sẽ không còn được trải nghiệm.
Từ mùng 2 Tết trở đi, mọi người sẽ đi chúc Tết bên nội, bên ngoại, giao lưu với anh em bạn bè. Ngoài ra ra cũng không quên lên nương, Rùa vào ngày khai công mà thầy đã xem cho mỗi gia đình từ trước. Đến mùng 4 Tết, các gia đình sẽ làm lễ hạ bàn, thông báo với tổ tiên rằng đã sang năm mới được 04 ngày, con cháu xin phép tiếp tục đi làm, mong các cụ phù hộ cho công lợi, phúc lộc đầy nhà, mùa phúc bội thu…
Một mùa xuân mới lại đến với những yêu thương, hy vọng âm vang trong tiếng khèn, tiếng hát của đồng bào dân tộc. Và những phong tục đón Tết của đồng bào Dao Tiền đã góp phần tô điểm cho bức tranh văn hóa thêm đa dạng, đặc sắc.
Triệu Hoàng Giang