Việc áp thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đối với nước giải khát có đường đang là một chủ đề được quan tâm, với nhiều ý kiến tranh luận xoay quanh tính hiệu quả trong việc bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Nhìn ra thế giới, kinh nghiệm từ một số quốc gia cho thấy, việc đánh thuế đồ uống có đường không phải lúc nào cũng đạt được mục tiêu giảm béo phì và bệnh tật, thậm chí có thể gây ra những tác động không mong muốn.
Theo các tài liệu từ Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Bộ Y tế, thừa cân béo phì là một vấn đề sức khỏe phức tạp, gây ra bởi nhiều nguyên nhân khác nhau, bao gồm chế độ dinh dưỡng không hợp lý (không chỉ từ thực phẩm giàu đường mà còn từ chất béo, chất đạm, muối và thiếu chất xơ), thiếu hoạt động thể chất, lười vận động, và các nguyên nhân di truyền, nội tiết. Nhiều nghiên cứu cũng chỉ ra mối tương quan giữa thừa cân béo phì với thời gian tĩnh tại, tuổi tác, trình độ học vấn, môi trường sống và làm việc, thời gian ngủ.
Nhiều quốc gia không lựa chọn thuế TTĐB với nước giải khát có đường như là một giải pháp kiểm soát tiêu dùng.
Thực tế tại Việt Nam cho thấy, các khảo sát đối với lứa tuổi học đường chỉ ra rằng không có mối tương quan giữa việc tăng tỷ lệ tiêu thụ nước ngọt và tăng tỷ lệ thừa cân béo phì. Báo cáo của Viện Dinh dưỡng Quốc gia năm 2018 chỉ ra rằng tỷ lệ thừa cân béo phì ở học sinh thành thị cao hơn nhiều so với nông thôn (41,9% so với 17,8%), trong khi tỷ lệ tiêu thụ nước ngọt thường xuyên ở thành thị lại thấp hơn nông thôn (16,1% so với 21,6%). Thay vào đó, ít vận động thể lực và thời gian tĩnh tại nhiều lại đóng góp đáng kể vào tình trạng gia tăng thừa cân béo phì ở lứa tuổi học đường. Trẻ em thành thị có tỷ lệ thừa cân béo phì cao hơn nông thôn cũng là nhóm có hoạt động thể lực ít hơn.
Các chuyên gia y tế cũng nhấn mạnh rằng đồ uống có đường không phải là nguyên nhân chính gây thừa cân béo phì. Lượng đường và calorie từ nước giải khát chiếm tỷ lệ thấp trong tổng năng lượng nạp vào cơ thể, chỉ khoảng 3,6%, trong khi ngũ cốc (51,4%) và thịt (15,5%) là nguồn cung cấp năng lượng chính. Lượng calo cung cấp từ nước giải khát có đường cũng thấp nhất so với các loại thực phẩm chứa đường khác (khoảng 44 kcal/100g). Hơn nữa, người tiêu dùng vẫn có thể tiêu thụ lượng đường và calorie cao hơn từ các sản phẩm khác như bánh kẹo, kem, chè.
Kinh nghiệm từ một số quốc gia cho thấy, việc áp thuế TTĐB đối với nước giải khát có đường không hiệu quả trong việc ngăn ngừa và giảm thừa cân béo phì, thậm chí có thể gây ra những tác động không mong muốn hoặc phản tác dụng.
Tại Chile, sau khi áp thuế TTĐB đối với nước ngọt vào năm 2014, tỷ lệ béo phì ở cả nam và nữ giới Chile đều tăng lên trong giai đoạn 2016-2017 so với giai đoạn 2009-2010.
Hay tại Bỉ đã áp dụng thuế TTĐB với nước giải khát có đường vào năm 2016, nhưng đến năm 2019, tỷ lệ béo phì ở nam và nữ giới vẫn tăng so với năm 2014.
Mexico cũng đã áp dụng thuế TTĐB với nước giải khát có đường vào năm 2014, nhưng tỷ lệ béo phì ở nam và nữ giới vẫn tăng lên trong giai đoạn 2018-2019 so với năm 2012.
Các loại đồ uống tự pha chế ngày càng phổ biến là nguyên nhân làm giảm hiệu quả việc kiểm soát thừa cân, béo phì
Theo báo cáo của Ủy ban Châu Âu năm 2014 chỉ ra rằng, lượng tiêu thụ nước ngọt tại Pháp chỉ giảm 3,3%, trong khi giá sản phẩm đã tăng 5% do thuế, cho thấy sự thiếu hiệu quả của công cụ thuế này.
Thậm chí, một số quốc gia đã phải từ bỏ công cụ này sau một thời gian áp dụng vì không có tác động đáng kể lên việc cải thiện sức khỏe cộng đồng. Điển hình là Đan Mạch và Na Uy đã bãi bỏ thuế TTĐB áp dụng với nước giải khát có đường nhằm tạo việc làm và giúp đỡ nền kinh tế địa phương.
Trong khi đó, Nhật Bản là một ví dụ đáng chú ý. Quốc gia này không áp dụng thuế TTĐB đối với nước giải khát, nhưng lại có tỷ lệ thừa cân, béo phì thấp nhất trong khu vực và trên thế giới. Thay vào đó, Nhật Bản tập trung vào chính sách giáo dục dinh dưỡng và tăng cường vận động thông qua các bộ luật như Shoku Iku và Metabo.
Một số nước khác như Trung Quốc, Hàn Quốc và Đức không áp dụng thuế TTĐB đối với đồ uống có đường. Thay vào đó, Chính phủ tập trung vào các chiến dịch giáo dục về dinh dưỡng, thể dục và khuyến khích lối sống tích cực. Việc áp thuế TTĐB lên một nhóm sản phẩm đơn lẻ thường dẫn đến “hiệu ứng thay thế,” làm giảm hiệu quả của chính sách sức khỏe cộng đồng, và tạo ra môi trường cạnh tranh bất bình đẳng đối với các sản phẩm bị áp thuế.
Những kinh nghiệm quốc tế này cho thấy, việc áp thuế TTĐB đối với nước giải khát có đường không phải là "thuốc đúng bệnh" cho vấn đề thừa cân béo phì, thay vào đó, cần có một cách tiếp cận toàn diện hơn, tập trung vào giáo dục dinh dưỡng, khuyến khích hoạt động thể chất và các giải pháp can thiệp phù hợp với đặc thù của từng quốc gia. Việc xem xét kỹ lưỡng các bằng chứng khoa học, thực tiễn và tác động kinh tế - xã hội là điều cần thiết trước khi đưa ra bất kỳ chính sách thuế nào đối với mặt hàng mới này.
Ánh Dương